Merkantilizm, 16. Yüzyıl'da, Feodalizmin çökmesi ve büyük krallıkların parçalanma tehlikesiyle karşı karşıya kalması sonucunda, Batı Avrupa toprakları üzerinde ortaya çıkmıştır. Geniş anlamıyla bakıldığında bir ekonomi politikası türüdür ancak her ekonomik ve politik yaklaşım gibi, Merkantilizm teorisinin de sosyal sebepleri ve sonuçları vardır.

Merkantilizmin Temel Özellikleri

Merkantilizmin temel özellikleri arasında, korumacı yapı sürdürmesi dikkat çekmektedir. Merkantilizme göre, dünyanın ekonomik hacmi değişmez ancak bu hacmin ülkelere dağılımı, yapılan politik ve ekonomik hamlelere göre değişebilir. Bir ülke ekonomisi, yerli üretim yapan üreticilere ve yerli ürünlere sahip çıkarak ayakta kalabilir. Bu ekonomik yaklaşıma göre, ülkelerin ihracatı en yüksek seviyede olmalı ancak ithalat çok fazla tercih edilmemelidir. Bu ekonomi politik yaklaşımın içinde, toprağa dayalı güç ve mülkiyet anlayışı da reddedilmelidir. Ancak bu düşünce biçimi, bu anlamıyla Marksizm ya da Leninizm ilkeleriyle benzer bulunmamalıdır. Bunun sebebi de Merkantilizmin mülkiyeti reddetmesine rağmen Burjuva sınıfının çıkarlarını koruyor ve onları temsil ediyor oluşudur. Marksizm ve ondan doğan Leninizm ise, işçi sınıfının çıkarlarını korumak üzerine hareket ederken, hareketin sonunda bir işçi sınıfı diktatörlüğünün yapılanmasını ön görür.

Merkantilizm anlayışına göre, toprak sadece kazanım sağlanabilecek bir araç olarak ele alınmalıdır. Gücün para ve sermayeden kaynaklandığını savunan bu ekonomik akım, günümüz vahşi kapitalizminin de fikri tabanını oluşturan yaklaşımlardan biridir. Merkantilizm, yerli üretimin korunabilmesi için, gerekirse devlet tarafından yabancı ürünlerin ülkeye girişinin yasaklanması ve yabancı ürünlerin iç pazarda yüksek vergilerle satışa sunulması gerektiğini de savunur. Ülkelerin bu sistemi ilerletebilmeleri için kalabalık bir nüfusa sahip olmaları da gerekmektedir. Kalabalık bir nüfus, yerli iş gücü demektir ve iş gücü ne kadar fazla olursa üretim de o kadar artar. Ülkede bulunan her birey, bu ekonomik sistemin yürütülebilmesi için kullanılacak bir basamaktır.

Feodalite içerisinde oldukça büyük bir etki alanına sahip olan ancak feodal sistemin sarsılması ve en sonunda yıkılması ile birlikte güç kaybeden Protestan inanış ve bu inanışın içinde bulunan otorite figürleri de bu ekonomik yaklaşımı desteklemişlerdir. Onlara göre bu anlayış ile birlikte insanların biriktirme ancak harcamama yönleri güçlenecek ve israf önlenmiş olacaktır. Temel ihtiyaçların dışında kalan lüks tüketimler de dini yönden yasaklanmıştır. Öte yandan, sıradan insanlar karar mekanizmasına dahil olamayacağı için, Burjuva topluluk yani yeni çeşit soyluluk üzerinden de din adamı sınıfının da kendi otoritelerini devam ettirme olanakları olacaktır.

Merkantilist Düşüncenin Çıkışı

Merkantilizmin ortaya çıkışı, aslında dünyanın ilerleyiş seyrine uygun şekilde gerçekleşmiştir. Orta Çağ’ın ardında, coğrafi keşiflerle birlikte, günlük işleyişe sahip olan tarımdan uzaklaşılmış ve keşiflerle elde edilen yeni ürünlerin ticaretine önem verilmiştir. Merkantilizm Avrupa’ya özgü olan ve orada doğan bir yaklaşımdır. Puttinout adı verilen ev sanayi tipi üretim sistemiyle Kapitalizmin ilk nüvelerinin görüldüğü bu ekonomik yaklaşımda, sermayedarlar bu sermaye ve hammaddeleri, evlerinde üretim yapmak isteyen kişilere veriyorlardı. Evlerinde üretim yapan kişiler ise daha sonradan bir araya gelerek küçük üretim birimlerini meydana getirdiler.

Bu dönemin en çok kazanan kişileri bankacılar ve büyük tacirlerdir. Keşifler çağı olan bu çağda tacirlerin Avrupa’ya yeni mallar getirmesi, Avrupa sömürülerinin kolonilerle işletilmesi ve Avrupa ülkelerinin diğer ülkelere karşı oldukça avantajlı duruma gelmesi aslında Kapitalizmin gelişimini de hızlandırmıştır. Devlet savaşları bu süre içerisinde tacirler üzerinden de gerçekleşmiştir. Güçlü devletlerin tacirleri arkalarında bulunan devlet gücü ile diğer ülkelerin tacirlerinden üstün gelmiş ve böylelikle tekelleşmeler de kurulmuştur. Devletlerin Kapitalist birer güç olarak dünya üzerinde var olmasının ilk basamağı, bir devletin tekel devleti olmasından geçmektedir.

Merkantilizmin gelişimi sırasında, ticareti ve faizi, dini vecibelere göre günah sayan din insanlarının tavrı da değişmiştir. Orta Çağ Avrupası’nda zenginlik ve güç peşinde koşan din insanları, bunun devamı olan bu anlayış içinde de kendilerine yer edinmek isteyerek, tüccarlığı ve faizi caiz bulduklarını açıklamışlardır. Bununla da kalmayan din insanları, ticaret ile uğraşan kişileri ermiş sıfatıyla da onurlandırmışlardır.

Merkantilizmin ortaya çıkmasını sağlayan en önemli faktör ise, çok uluslu devlet, krallık ve imparatorluk yapılarının yıkılarak milliyetçilik ve ulusalcılık gibi kavramların güç kazanmasıdır.

Merkantilist Düşüncenin Günümüzdeki Karşılığı

Merkantilist düşüncenin günümüzdeki karşılığı, liberalizm olarak görülebilir. Ancak bu iki yaklaşımın temel özellikleri taban tabana uyum da göstermemektedir. Merkantilizm günümüz Kapitalist anlayışının kurucusu olarak, günümüz şartlarına göre daha hafif kalsa da bulunduğu konjonktürün içerisinde oldukça katı ve vahşi tarafı da olan bir ekonomik yaklaşımdır. Bu yaklaşımın insanların sosyal hayatları üzerindeki olumsuz etkileri şu şekilde sıralanabilir:

• Toplumun içinde yaşayan herkesin çalışma zorunluluğu vardır. Bu sebeple kişilerin çalışmak istemem ya da boş zaman gibi olanakları bulunmamaktadır. Günümüzde de özellikle asgari ücret ile çalışan kişilerin kazandıkları para sadece temel ihtiyaçlarını karşılamaya yeterken bu kişilerin hayatta kalmak için çalışmamalarına imkân yoktur.
• Nüfus fazla olmalıdır çünkü her çocuk bir işçidir. Bu sebeple bu sistem içinde oldukça yüksek oranlarda çocuk işçiliğe rastlanır. Bu da genel anlamıyla daha sonradan yasalaşacak olan çocuk haklarının ihlali anlamına gelmektedir. Günümüzde de çocukların hakları her ne kadar yasalarla korunuyor olsa da çocuk işçilik oldukça yaygın olmakla beraber gizli şekilde devam ettirilmektedir.
• Bu düşünce sistemine göre ıstırap çekmenin tedavi edici ve kişileri ehlileştirici bir özelliği vardır. Çalışan kişilere fırsat verilirse, emekçiler tembelliğe teşvik edilir. Bu sebeple, çalışanlar için uygulanan koşulların ağırlığı onların verimini de arttıracaktır.
• Yüksek ücretler kişilerin cinsel hazlarının peşinden koşmasına ve alkol gibi yasaklı maddelerin tüketilmesine yol açabilir. Bu sebeple çalışan kesimin hayatta kalabilecek kadar ücret alması yeterli olacaktır.
• Yoksulluk, emekçilerin daha çalışkan olmasını ve şükrederek daha ahlaklı bir hayata kavuşmasını sağlayacak yegâne erdemdir.

Merkantilizme Karşı Doğan Görüşler

Merkantilizm karşıtı görüşler, bu yaklaşımın uygulandığı 16. Yüzyıl Avrupası’nda bile taraftar toplamaktaydı. Bu ekonomik yaklaşımın uygulandığı zamanlarda, kişilerin bu yaklaşıma karşı çıkmalarının ana sebebi, getirilmiş olan ithalat yasağıydı. Her ülkede her ürünün bulunmuyor olması, kişilerin dünyada var olan ve getirilmesine izin verildiği bir durumda kullanabilecekleri hammadde ve ürünlerden mahrum kalmalarına sebep oluyordu. Bu karşı görüşler, daha sonra iktisatçılar tarafından iki farklı düşünce yapısı etrafında toplanmış ve Merkantilizm karşıtı fikirler olarak ortaya çıkmışlardır. Bu fikirler şunlardır:

• Mutlak Üstünlük Teorisi: Bu teori, ünlü iktisatçı Adam Smith tarafından, yazmış olduğu Ulusların Zenginliği kitabında ortaya atılmıştır. Bu teoriye göre, her ülke iyi olduğu üretim alanında üretim yapmalı, kötü oluğu alanda üretilen ürünleri ise dış pazardan ithal ederek temin etmelidir.
• Karşılaştırılmalı Üstünlükler Teorisi: Finans ve ekonomi dünyasının en önemli isimlerinden biri olarak görülen David Ricardo tarafından oluşturulan bu teoride ise, dış pazardan ithalat yapılmasının zorunlu olduğu vurgulanmaktadır. Buna göre, ülkeler kendi ürünlerini dış pazarda satışa çıkan ürünlerle karşılaştırarak sadece en iyi oldukları alanda yaptıkları üretimi dış pazara çıkarmalı, başka ülkelerin en iyi oldukları alanda yaptıkları üretimleri ise ithal etmelidirler.